Als voormalig burgemeester en commissaris van de Koning en huidig staatsraad in de Afdeling advisering van de Raad van State kent Han Polman als geen ander de werking van de democratie maar vooral het cruciale belang van een goed functionerende democratie.
Laten we bij het begin beginnen: hoe zou u democratie in uw eigen woorden definiëren?
Han Polman: “De essentie van democratie is voor mij het besef dat je als samenleving samen leeft: met zeggenschap en respect voor elkaar. Democratie betekent dat niemand de baas is, dat niemand dominant kan zijn ten opzichte van anderen. Het gaat om kiezen, maar ook over respect: een meerderheid bepaalt de koers, maar altijd in het besef dat de minderheid er ook toe doet. Daar komt bij dat rollen kunnen omdraaien – wat vandaag een minderheid is, kan morgen de meerderheid zijn. Je moet elkaar dus altijd respecteren en niet alleen formele spelregels afspreken, maar vooral ook nadenken over hoe je met elkaar omgaat. Dat zijn volgens mij de twee zijden van dezelfde medaille.”
Waar staan we nu als het om onze democratie gaat?
“We zijn ons steeds meer bewust geworden dat vanzelfsprekendheden niet meer vanzelfsprekend zijn. Waar we voorheen niet altijd hoefden te benoemen hoe je elkaar behandelt of bejegent – dat deed je blijkbaar automatisch respectvol – moeten we nu expliciet zijn over de omgangsvormen en de rollen van de verschillende spelers binnen onze democratische rechtsstaat. De omgeving is veranderd, er zijn meer inbreuken en aanvallen op de democratie, met name via desinformatie en invloed van buitenaf, zoals buitenlandse actoren en big tech. Die zorgen ervoor dat we het zicht op feiten vaker kwijtraken terwijl het voor de democratie essentieel is dat er ruimte is om samen te zoeken naar waarheid. Als die ruimte afkalft staan de fundamenten van onze democratie onder druk, van binnenuit én van buitenaf. Dat vraagt om een expliciet gesprek over wat democratie is en hoe we haar bewaken.”
Wat vraagt dit van organisaties en instituties en hun bestuurders?
“Het vraagt om meer dan alleen bekwaamheid. Je moet als bestuurder, politicus en instituut betrouwbaar zijn, doen wat je zegt en belooft, betrokken zijn en goed geïnformeerd zijn. Kanalen openhouden, uitleggen wat je doet en waarom – dat is gezagsvol zijn. Maar dat geldt niet alleen voor overheid en politiek: iedereen heeft baat bij het goed functioneren van de democratie om in vrijheid te kunnen leven. De waarden van de democratie zijn niet vanzelfsprekend en ook niet vrijblijvend. We móéten over deze thema’s blijven spreken, bij de overheid, in het bedrijfsleven, in de hele samenleving. Sta op en zwijg niet als je bedreigingen ziet.”
Dat lijkt niet eenvoudig, democratische waarden vasthouden…
“Nee, maar het is wel essentieel en ook mooi om te doen. Want democratie draait erom dat je samen tot besluiten komt, die rechtvaardig tot stand komen, ook als je van mening verschilt. Dat vraagt altijd discussie en respect voor elkaars mening en rol, of dat nu op straat, op school of binnen een organisatie is. Niemand kan het alleen. We moeten soms opnieuw ontdekken dat juist democratische spelregels het mogelijk maken samen door een deur te gaan, ondanks alle verschillen.”
Heeft de democratie een aanjager nodig? Zou iemand leiding moeten nemen om die waarden levend te houden?
“Je ziet op allerlei plekken ‘wake-up calls’. Denk aan landen in Europa waar vrije meningsuiting en onafhankelijke rechtspraak onder druk staan. Laat dat leiden tot bewustzijn over het onderhoud van de democratie in ons land. In het onderwijs zie je groeiende aandacht voor burgerschap en mediawijsheid. Het vraagt niet één aanjager, één plan, het is iets collectiefs. Iedereen moet zich verantwoordelijk voelen, politici, ambtenaren én burgers. En zeker, we hebben mensen nodig die de waarden van de democratie agenderen en helpen onderhouden. Maar we hebben allemaal een rol daarin.”
Polarisatie neemt toe. Niemand laat zich meer iets zeggen. Wat is er nodig aan leiderschap?
“Het is cruciaal dat we niet in een cynische houding vervallen van ‘je weet toch wie het zegt?’ Of: ‘als die het zegt, mag ik het ook’. Iedereen – niet alleen politici, maar nogmaals: ook burgers, werkgevers en werknemers – hebben een rol. We moeten niet op de tribune zitten, lijdzaam toekijken, maar opstaan en zeggen wat ons dwarszit. Zwijg niet, wees een actieve deelnemer in onze democratische samenleving. Iedereen kan in zijn omgeving leiderschap tonen, anderen aanspreken, en deelnemen aan het debat, niet op de persoon, maar op de inhoud.”
Hoe betrek je de ‘zwijgende meerderheid’?
“Leiderschap op alle niveaus is nodig, lokaal, regionaal en op rijksniveau. Geef mensen een platform, erken hun zorgen. Mijn ervaring als burgemeester en commissaris van de Koning met asielzoekers was dat als mensen direct ervaring opdoen en positief betrokken raken, de angst voor het soms onbekende verdwijnt. Maar maak ook onderscheid tussen feitelijkheden. De wens om de instroom van asielzoekers te verlagen, zegt niets over hoe je de aanwezige asielzoekers opvangt. Dat moet altijd menselijk gebeuren. Uiteindelijk gaat het erom dat ook besluiten hierover zorgvuldig tot stand komen, dat ieder gehoord wordt, en mensen begrijpen dat keuzes soms niet hun persoonlijke voorkeur weerspiegelen, maar wel rechtvaardig zijn genomen.”
Welke rol speelt de Raad van State hierin?
“De Afdeling advisering van de Raad van State is de onafhankelijk adviseur van regering en parlement over wetgeving en bestuur. Ministers en Kamerleden kunnen onze adviezen gebruiken om hun wetsvoorstellen te verbeteren vóór behandeling. De Afdeling advisering van de Raad van State toetst onder meer op argumentatie, uitvoerbaarheid en juridische kwaliteit. Politiek is overal, maar niet alles is politiek: als er een politiek doel is, vraagt de vormgeving om goede, uitvoerbare besluiten met aandacht voor onze gezamenlijke democratische waarden. Nuchtere afwegingen, geen loze beloftes.”
Moet je als politicus, bestuurder of leider niet altijd weten wat je doet?
“Absoluut. Jij als persoon draagt het ambt, niet andersom. Authenticiteit is belangrijk: blijf jezelf, maar wees je bewust van je verantwoordelijkheid. Leiderschap gaat om rentmeesterschap: iets doen wat groter is dan jezelf. Dat geldt niet alleen voor politici maar voor iedereen in de samenleving met een bijzondere taak. Het gaat niet om eigen gewin, maar om de vraag hoe help je in het ambt, als bestuurder of politicus, je organisatie en de samenleving verder.”
Heeft u angst als het gaat om de toekomst van de democratie?
“Angst is een slechte raadgever. Soms is er hoop juist door negatieve voorbeelden – die kunnen een wake-up call zijn. Maar kijk vooral naar je eigen standaard en wees daar trouw aan. Als een ander de democratie ondermijnt of onbeschoft is, in de Tweede kamer of waar dan ook, is dat geen excuus om dat gedrag over te nemen. Zeg waar je voor staat, welke waarden vind je belangrijk en spreek anderen erop aan als ze een grens overschrijden. Alleen zo voorkomen we verdere polarisatie.”
Zouden Tweede Kamerleden voordat ze het ambt aanvaarden niet eerst ‘stage’ moeten lopen bij de Raad van State?
Met een knipoog: “Wij staan altijd positief ten opzichte van stagiairs. Zonder gekheid: we ontvangen nieuwe Kamerleden altijd voor een kennismaking en een presentatie over ons werk. En bij bepaalde adviezen en beschouwingen van ons geven we aan Eerste en Tweede Kamerleden een technische briefing zoals dat heet. Een leven lang ontwikkelen geldt voor iedereen en dus ook voor Kamerleden. Wij kunnen adviseren en toelichten, maar de verantwoordelijkheid om iets wel of niet te doen, ligt altijd bij de Kamerleden zelf.”
Welk advies geeft u aan het nieuwe kabinet?
“Begin bij het samen vaststellen dat niemand tevreden zal zijn over de samenwerking in de afgelopen periode. Gebruik dat als kracht om het beter te doen: respecteer verschillen, wees duidelijk over gedeelde waarden, zoek samen naar rechtvaardige oplossingen en maak deze zichtbaar voor burgers. Het voorbeeldgedrag van bestuurders is essentieel. Laat je inspireren door de Zeeuwse wijsheid: “Doe iets goed, of doe het niet.” Wees zuinig op elkaar en op de omgeving. En vooral: “Wij worstelen en komen boven.” Dat optimisme en die gezamenlijke inzet zijn misschien wel het beste dat democratie ons kan bieden.”
Dit artikel verscheen in verkorte versie in de Zonheuvel (herfst 2025) en maakt onderdeel uit van een vierluik. Lees ook de volgende interviews uit deze reeks:
‘Nederland wordt steeds zieker – en dat raakt ons allemaal.’ – Maarten Camps, bestuursvoorzitter van het UWV.
‘Nederland moet weer durven investeren in de toekomst’ – Pieter Hasekamp, directeur van het CPB
Organisaties en bedrijven als microkosmos van een duurzamere wereld – Arjen Wals, hoogleraar Wageningen University