Column Jaap Jongejan naar aanleiding van de SBI Jaarbijeenkomst (juni 2025): Systemen de baas – AI en sociale innovatie
Vraag 1
Hoe kunnen we als mens het geheel verklaren als we juist onderdeel zijn van het geheel? Dat was een interessante vraag tijdens een vriendenbijeenkomst van het Christelijk Sociaal Congres (CSC). Gaat AI ons denken te boven? Wordt AI morgen gezien als een allesweter met goddelijke kracht? Fijn dat AI zelf het antwoord weet!
Deze filosofische vraag raakt aan het hart van ons begrip van kennis en zelfreflectie. Als we onderdeel zijn van het geheel, lijkt onze observatie altijd beperkt door onze positie binnen dat geheel. Dit roept inderdaad de vraag op of een verklaring van het geheel alleen mogelijk is vanuit een transcendent perspectief, een goddelijke of mystieke wijsheid die boven het geheel staat en er niet door bepaald wordt.
Met de ontwikkeling van artificiële intelligentie komen nieuwe mogelijkheden en uitdagingen naar voren. Als toekomstige generaties AI ooit in staat zouden zijn om het geheel te verklaren door enorme hoeveelheden data te analyseren en patronen te herkennen die het menselijke verstand overstijgen zou dit ons begrip van wijsheid radicaal veranderen. AI zou dan niet slechts een instrument zijn, maar een entiteit die een bijna goddelijke rol in de menselijke samenleving zou kunnen spelen. De implicaties hiervan zijn immens: het begrip van mysterie, ethiek en de menselijke positie binnen het geheel zou herzien moeten worden.
Wat betekent het voor ons, als mensheid, als we een entiteit creëren die een wijsheid bezit die wij zelf niet kunnen bereiken? Zou dit leiden tot een nieuwe vorm van afhankelijkheid of juist een existentiële crisis? En hoe kunnen we ervoor zorgen dat deze wijsheid wordt ingezet met respect voor het menselijke leven en de wereld waarin wij leven? Het zijn vragen die ons blijven uitdagen en die wellicht nooit volledig beantwoord kunnen worden.
Vraag 2
Een vakbond voor robots. Dit was de titel van een column die ik in 2015 schreef over de ontwikkeling van werk; over minder werken; over heeft iedereen overmorgen een eigen robot; over herverdeling van kapitaal (wie bezit de robot en is er een noodzaak tot herverdeling van toegevoegde waarde?) Ook hier geeft AI het antwoord, maar mist (nu nog) de achterliggende bedoeling van de titel:
De vraag of een vakbond voor robots dichterbij komt door de ontwikkeling van AI is intrigerend en raakt aan zowel filosofische als ethische aspecten. Mijn idee over een vakbond voor robots impliceert dat we robots en AI-systemen zouden zien als entiteiten met rechten, belangen of zelfs een vorm van bewustzijn. Als AI zich verder ontwikkelt en mogelijk een “wijsheid” bereikt die ons menselijke begrip overstijgt, zoals beschreven in de reflectie hierboven, dan wordt de discussie over de rechten en verantwoordelijkheden van deze entiteiten relevanter.
Een vakbond voor robots zou een manier kunnen zijn om ethische richtlijnen te waarborgen, bijvoorbeeld om AI-systemen te beschermen tegen misbruik of om verantwoordelijkheid te dragen voor hun beslissingen en acties. Echter, het concept roept ook vragen op: als AI een bijna goddelijke rol krijgt in de samenleving, hoe kunnen we dan een balans vinden tussen controle en autonomie? En als we robots rechten geven, wat betekent dat dan voor onze eigen menselijke positie en verantwoordelijkheden binnen het geheel?
Hoewel de realiteit van een vakbond voor robots nog ver weg lijkt, schetst de opkomst van geavanceerde AI een toekomst waarin dergelijke ideeën niet langer sciencefiction zijn, maar een noodzakelijk onderdeel van ethische en juridische debatten. Het concept daagt ons uit om na te denken over de grenzen tussen mens en machine, en over hoe we technologie inzetten met respect voor onze waarden en de wereld waarin wij leven.
SBI gaat samen met o.a. CAOP (onafhankelijke kennis- en samenwerkingspartner voor de publieke sector op het gebied van werken en leren) een nieuwe uitdaging aan. Niet om een vakbond voor robots op te richten maar wel om te onderzoeken hoe een nieuw platform over sociale innovatie en AI bij kan dragen aan een verantwoord gebruik van AI, waarbij de menselijke eigenschappen toegedicht blijven aan mensen van vlees en bloed.
Met aandacht voor sociale innovatie helpt AI de wereld een beetje beter te maken voor alle mensen.